Muqdisho (Caasimada Online) – Sahaminta shidaalka iyo gaaska waxay rajo weyn u tahay mustaqbalka dhaqaalaha Soomaaliya. Laakiin in kheyraadka dhulka hoostiisa ku jira loo beddelo hanti qaran waligeed ma ahayn mid fudud oo ku eg qodista ceelal oo keliya.
Waddan weli kasoo kabanaya tobannaan sano oo colaado ah oo dib u dhisaya hay’adihiisa, su’aasha muhiimka ah waligeed ma ahayn in Soomaaliya ay leedahay shidaal — su’aasha dhabta ah waxay tahay sida loo soo saari karo kheyraadkan si badbaado leh, masuuliyad leh, oo aan halis gelinayn dhaqaalaha qaranka.
Heshiiskii dhowaan dhexmaray Soomaaliya iyo Turkiga waxa uu dhaliyay dood kulul, oo inteeda badan diiradda lagu saaray tirada si khaldan loo soo xigtay ee ah “90%.” Hase yeeshee, si dhab ah loo fahmo heshiiska, waa in dib loo eegaa taariikhda caalamiga ah ee heshiisyada shidaalka, xaqiiqada maaliyadeed ee sahaminta, iyo sababta heshiisyada wax-soo-saarka la wadaago ee kharashka lagu soo ceshado (cost recovery) ay u yihiin halbeegga caalamiga ah ee waddamada maraya heerka horumar ee Soomaaliya.
Sababta kali ahaansho aanay waligeed u ahayn ikhtiyaar
Sahaminta shidaalka—gaar ahaan kan badda—waa mid ka mid ah hawlaha ugu qaalisan uguna khatarta badan adduunka. Inta aan shidaalka la soo saarin, shirkaddu waa inay si weyn ugu kharash garaysaa sahaminta dhulka (seismic surveys), qalabka qodista, dhuumaha shidaalka ee badda hoosteeda, iyo nidaamyada badbaadada.
Qodista hal ceel oo keliya oo badda ah waxay si fudud u dhaafi kartaa $100 milyan, mana jirto dammaanad qaad guul ah. Soomaaliya, haddii ay isku daydo inay kaligeed maalgeliso oo ay qabato sahamintan, waxay u baahan lahayd inay deynsato lacag aad u badan ama ay lacagaha muhiimka ah ka weeciso daryeelka caafimaadka, waxbarashada, iyo amniga. Intaas ka sii daran, haddii sahamintu fashilanto, Soomaaliya waxaa laga yaabaa inay ku dhammaato deyn oo keliya.
Iyadoo la tixgelinayo xaqiiqooyinkan, dawladda Soomaaliya waxay dooratay hab xeeladaysan: soo jiidashada maalgashi caalami ah iyada oo loo marayo Heshiiska Wadaagga Wax-soo-saarka (PSA) oo leh habka kharashka lagu soo ceshado (cost recovery) — qaab ay si guul leh u isticmaaleen tobannaan waddan oo adduunka ah.
Waa maxay kharash soo ceshadka (cost recovery) — maxayse u tahay hab caadi ah?
Heshiisyada Wadaagga Wax-soo-saarka waxaa loogu talagalay waddamada leh kheyraad dabiici ah laakiin aan haysan raasumaal iyo awood farsamo oo ay si madaxbannaan ugu sahamiyaan una horumariyaan. Marka loo eego PSA:
- Qandaraaslaha (maal-gashadaha) ayaa bixiya dhammaan kharashyada bilowga ah ee sahaminta, qodista, iyo wax-soo-saarka.
- Haddii shidaal la helo, qandaraasluhu wuxuu marka hore soo ceshadaa maalgashigiisa qayb ka mid ah shidaalka la soo saaray — tan waxaa loo yaqaan kharash soo ceshadka (cost recovery).
- Ka dib marka maalgashiga la soo ceshado, wax-soo-saarka soo haray — faa’iidada shidaalka — waxaa loo qaybiyaa dawladda iyo qandaraaslaha, iyadoo la raacayo qaacido faa’iido-qaybsi oo lagu dejiyay heshiiska.
- Inta hawshu socoto, lahaanshaha shidaalka wuxuu si buuxda ula jiraa waddanka martida loo yahay. Heshiiska Soomaaliya iyo Turkiga, qandaraasluhu wuxuu soo ceshan karaa ilaa 90% wax-soo-saarka sannadlaha ah si uu u daboolo kharashkii ku baxay — laakiin tani waxay ku xaddidan tahay muddada loo baahan yahay si loo soo celiyo kharashyada maalgashiga ee la ansixiyay. Soomaaliya waxay weli helaysaa ilaa 5% royalty ama gunno laga bilaabo fuustada ugu horreysa ee la soo saaro, iyadoon loo eegin kharash soo ceshadka. Ka dib marka kharash soo celinta la dhammeeyo, faa’iidada waxaa loo qaybiyaa labada dhinac, inkastoo boqolleyda saxda ah ee faa’iido-qaybsiga lagu go’aamiyo lifaaqyada PSA. Qaab-dhismeedkani wuxuu hubinayaa in Soomaaliya ay ka faa’iidaysato kheyraadkeeda iyada oo aan qaadanayn khataraha maaliyadeed ee sahaminta.
Caado caalami ah: Soomaaliya waxay raacaysaa waddo ay qaar badan mareen
Soomaaliya ma aha waddankii ugu horreeyay ee qaybtiisa tamarta ku billaaba heshiisyo kharash soo ceshad leh — mana noqon doonto kii ugu dambeeyay. Dalal badan oo hadda ah soo saareyaal shidaal oo waaweyn ayaa ku billowday shuruudo la mid ah ama xitaa ka liita. Waqti ka dib, markii ay korodhay awooddooda, khibraddooda, iyo awooddooda gorgortanka, waxay dib uga wada hadleen heshiisyo adag. Tusaalooyin yar oo caan ah waxaa ka mid ah:
- Sacuudi Carabiya: Sannadihii hore, shirkadaha Maraykanka (Aramco) waxay qaadaneysay 100% wax-soo-saarka shidaalka Sacuudiga, iyadoo Sacuudigu helayay oo keliya royalty aad u yar. Ma ahayn ilaa laga gaaray 1950 markii Sacuudi Carabiya ay ka wada hadashay heshiis faa’iido-qaybsi 50/50 ah. Qarameynta buuxda waxay timid uga dambeyn, 1980-kii.
- Ciraaq: Shirkadaha shidaalka ee Ingiriiska iyo Maraykanka ayaa gacanta ku hayay qaybta shidaalka Ciraaq ilaa dawladdu ay warshadaynta qaramaysay 1972-kii.
- Iiraan: Shirkadda Anglo-Iranian Oil Company (hadda BP) ayaa maamulaysay shidaalka Iiraan tobannaan sano. Qarameynta ayaa markii ugu horreysay la isku dayay 1951-kii, waxaana ku xigay sannado dib-u-gorgortan ah.
- Venezuela: Ka dib sannado badan oo maamul shisheeye, Venezuela waxay heshay heshiis faa’iido-qaybsi 50/50 ah 1948-kii ka dibna si buuxda ayay u qaramaysay qaybteeda shidaalka 1976-kii.
- Ghana, Uganda, iyo Mozambique: Soo saareyaashan dhowaanahan waxay isticmaaleen PSA-yo leh kharash soo ceshad oo la mid ah heshiiska Soomaaliya, iyagoo si tartiib tartiib ah u wanaajinaya ka qaybgalka qaranka iyo ka wada hadalka shuruudo ka wanaagsan marka ay warshadahoodu kobcaan.
Tusaalooyinkani waxay muujinayaan in heshiisyada marxaladda hore ee leh kharash soo ceshadka aysan ahayn calaamad daciifnimo — waa caado caalami ah oo loogu talagalay soo saareyaasha soo koraya.
Khuraafaadka 90%: Kala saaridda beenta iyo xaqiiqda
Inta badan muranka ku hareeraysan heshiiska Soomaaliya wuxuu ku salaysnaa sheegashada ah in “Turkigu uu qaadan doono 90% dakhliga shidaalka Soomaaliya.” Hadalkani ma aha oo kaliya mid aan sax ahayn — wuxuu si khaldan u matalayaa nuxurka dhabta ah ee heshiisyada kharashka lagu soo ceshado. Xaqiiqdu waxay tahay:
- Tirada 90% waxay khusaysaa oo keliya kharash soo celinta — qaybta shidaalka loo isticmaalo in lagu bixiyo kharashka bilowga ah ee maal-gashadaha ee sahaminta iyo wax-soo-saarka.
- Qaybtan kharash soo ceshadku waa mid ku meel gaar ah oo meesha ka baxaysa marka maalgashiga la bixiyo.
- Soomaaliya waxay heleysaa royalties ilaa 5% ah bilowga, oo lagu daray qaybteeda faa’iidada ka dib marka kharash soo ceshadka dhammaado.
- Marnaba Soomaaliya ma lumin lahaanshaha shidaalkeeda. Habkani wuxuu u oggolaanayaa Soomaaliya inay isla markiiba bilowdo inay ka kasbato kheyraadkeeda iyada oo aan culays deyn ah ama khatar maaliyadeed saarnayn.
Barashada, dhisidda kartida, iyo ka wada hadalka heshiisyo wanaagsan waqti ka dib
Ma jiro waddan ku bilaaba safarkiisa shidaalka isagoo leh awood gorgortan oo qumman. Laakiin waddamada guulaystay — sida Norway, Ghana, iyo Sacuudi Carabiya — waxay ku guulaysteen:
- Barashada sida warshaddu u shaqeyso
- Dhisidda khibrad maxalli ah iyo hay’ado qaran
- Isticmaalka qandaraasyada hore sida tallaabooyin loo maro heshiisyo mustaqbalka oo adag. Hoggaanka Soomaaliya wuxuu doortay waddo la mid ah: hubinta maalgashiga maanta, helidda khibrad, iyo xoojinta mowqifkeeda mustaqbalka. Heshiiska Turkiga ma aha dhammaadka istiraatiijiyadda tamarta Soomaaliya — waa bilowgeeda.
Gunaanad: Tallaabo istiraatiiji ah oo loo qaaday madaxbannaanida tamarta
Heshiiska shidaalka ee Soomaaliya iyo Turkiga wuxuu matalayaa hab wax ku ool ah, oo caalami ahaan la aqoonsan yahay oo lagu horumarinayo kheyraadka dabiiciga ah si badbaado leh oo suurtagal ah oo loogu talagalay soo saare soo koraya. Marka la wadaago khatarta maalgaliye, Soomaaliya:
- Waxay ilaashanaysaa lahaanshaha buuxa ee shidaalkeeda
- Waxay ka fogaanaysaa deynta iyo hubanti la’aanta maaliyadeed
- Waxay isla markiiba heleysaa dakhli royalties ah
- Waxay ka qayb qaadanaysaa faa’iidada marka kharashyada la soo ceshado
- Waxay dhisaysaa aqoonta iyo awoodda ay kaga wada hadli karto heshiisyo wanaagsan mustaqbalka.
- Kani ma aha sheeko ku saabsan bixinta kheyraadka. Waa sheeko ku saabsan sida loo maareeyo si xikmad leh—iyadoo la isticmaalayo istiraatiijiyad, ee aan la isticmaalin halkudhigyo.
