Qormaddii kowaad
Hordhac
Laga soo bilaabo horaantii qarnigii 18aad waana mar kuu ka soo if-baxay fikirka cilmaaniga ahi qaaradda Yurub ,waxa kordhayay labada kooxod oo kala ah kuwa aamisan fikirkan iyo ka soo horjeeda , waxana soo if-baxay khilaaf la xiriira sharciyada fikirkan gar ahaan markuu soo galay waddamada muslimka ah horaantii qarnigii hore.
Bal waxa aynu isku dayeynaa in aynu dib u eegno fikirkan taariikh ahaan , aragti ahaan iyo doodaha uu ku dhisan yahay fikirkani . inagoo taxane qormooyin ah ku sharaxi doona mawduucan laga soo bilaabo markuu dhashay ilaa markii uu soo galay waddamada muslimka ah.
Qeexitaanka Cilmaaniyadda:
Al-cilmaaniya waa eray af Carabi ah, oo asalkiisuna ka yimi eray af Ingiriisi ah, kaasi oo ah secularism. Eraygani secularism oo micnihiisu af ingriis yahay sida ku xusan Cambridge advanced learners dictionary :“ the belief that religion should not be involved with the ordinary.
Social and political activities of a country “.[1] Qeexitaankan oo macnihiisu noqonayo haddii aynu af-soomaali u rogno sidan :“ Aaminaadda in aysan diintu soo faragalin arimaha bulshada iyo dhaqdhaqaaqa siyaasadeed ee dalka ”.
Kaasi waxa uu ahaa qeexitaanka qaamuuska CALD, laakiin hadda waxa aynu bal eegaynaa waxa ay cilmaaniyiintu ku qeexaan fikirkooda ,tusaale ahaan , Roger Williams waxa uu ku qeexay cilminaayida “ gidaarka kala qaybiya dowlada iyo kaniisada ” .[2] halka uu qoraagii reer Masar ee Faraj Fowda uu ku tilmaamayo cilmaaniyadda isla qeexitaankan oo kale .
Waxa xusid mudan in markii ugu horeysey ee la isticmaalo erayga secularism inay ahayd sanadkii 1851, waxaana isticmaalay qoraaga biritishka ah ee George Jacob Holyoake si uu u qeexo aragtidiisa ku aadan kala saaritaanka diinta iyo dowladda .[3]
Taariikhda cilmaaniyadda :
Wadamada reer galbeedka
Fikirka ku dhisan kala-saaritaanka diinta iyo dowlada waxa uu kasoo if baxay qaaradda yurub bilowgii qarnigii 16aad xiligaas oo uu socdey loollan ka dhexeeyey kaniisadda iyo saynis-yahanadii xiligaas sida Galileo Galilei , Nicolaus Copernicus IKK.
Kaniisadu sida aynu ku sharixi doono qormooyinka soo socda insha’allah waxa ay colaad iyo dagaal ku qaaday raggaas iyo kuwa la midka ahaa iyadoo ka cabsi-qabtay in horumarka xaga aqoonta iyo saynisku saamayn taban ku yeelan doono awoodeeda siyaasadeed ee bulshada iyo dalka.
Balse loollankani waxa uu meeshii ugu sarreysey gaadhey xilligii uu socdey kacdoonkii faransiiska ee intii u dhexaysey bisha May 5, 1789kii ilaa bishii Nov 9, 1799kii ,kaas oo sababay in la dilo boqorkii faransiiska ee Louis XVI iyo rag badan oo ka tirsan kaniisadda .
Kacdoonku waxa uu sababay in kooxihii ka soo horjeeday kaniisadda ay aas’asaan baarlamaankii ugu horeeyay ee ay ugu badan yihiin cilmaaniyiintu sanadkii 1891. Fikirkii cilmaaniga ahaana waxa uu ku sii xoogsaday dalka Jarmalka oo xiligiis uu dhaqdhaaqaqii Protestantism-ku uu ka socday dalkaas.
Wadamada muslimka ah
Fikirkan cilmaaniga ah waxa uu wadamada muslimka ah soo galay waqtigii gumaystuhu haystay, waxaana uu ka soo galay dalka Masar xilligii uu ingriisku gumaysanayey laga bilaabo 1882 ilaa 1913. waxaana fikirkan qaatay rag badan oo ka tirsan kiristaanka dalka Masar sida : shabal shamiil, Farax Atwan, Joorji Saydan IKK. waxa ayna saameeyeen kooxa muslim ah sida Qaasim Amiin , Axmed Sayid [ 6] IKK..
Hadaynu u soo dhaqaaqno dhanka waqooyi iyo Turkiga oo ah dalka ay ugu awoodda badan yihiin cilmaaniyiintu waxaynu arkaynaa in fikirkani uu soo galay markii ay dhacday khilaafadii cusmaaniga ahayd ee sanadkii 1918-kii. markaas oo uu maamulka si xoog ah kula waregey ninka loo yaqaanno Kamaaludiin Ataaturk [erayga Ataturk micnihuusa waa Aabaha turkida] isaga oo mamnuucay dhammaan astaamaaha islaamiga ah sida: Akhriska iyo barashada quraanka.
Xirasha dharka ay ka muuqato astaan muslim , Adanka oo af-Turki loo badelay , khamriga iyo dhilaysiga oo la fasaxay ilaa uu gaadhay dakhliga ay dowladu ka faa’ido ku dhawaad 4 bilyan!!
Sanadkii hore ee 2018 [ 5]. intaa ka dib waxa uu fikirkani u sii gudbay wadamo badan oo muslim ah sida Tuunis, Bangaaladheesh, Al-Jasaa’ir IKK.
Q/W Salman Siciid Ibrahim, MA
Mahadsanid
References
1.CU (2008) . Cambrige advanced learners dictionary. third edition . Cambridge University Press
- Journal of Concordatwatch . Roger Williams erects a wall between church and state (Article)
3.Holyoake, G.J. (1896). English Secularism: A Confession of Belief.
